معرفی اجمالی قارّه آفریقا

قاره آفریقا با بیش از سی‌میلیون کیلومتر مربع، پس از قاره آسیا، بزرگ‌ترین قاره دنیا به حساب می‌آید. طولانی‌ترین فاصله شمال به جنوب این قاره ۸۰۴۷ کیلومتر و عرض آن در عریض‌ترین بخش، ۷۱۳۶ کیلومتر است.

این قاره با بیش از یک ‌میلیارد نفر جمعیت، از ۵۴ کشور مستقل با تنوع زبان، فرهنگ، رسوم و آداب قبیله‌ای تشکیل شده است. مناطق بیابانی (صحرا) قاره آفریقا با وسعتی برابر با ۰۰۰/۰۶۵/۹ کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین منطقه بیابانی دنیا به شمار می‌آید. این صحرا از غرب به اقیانوس اطلس؛ از شمال به کوه‌های اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و مصر؛ و از شرق و جنوب به سودان و دره رود نیل محدود می‌شود. صحرای بزرگ آفریقا، این قاره را به دو بخش شمال و منطقه زیر صحرا تقسیم می‌کند.

همه‌ساله این بیابان وسیع و مخوف، جان صدها انسان مسافر را که راه خود را گم می‌کنند، می‌گیرد. بخش‌های عظیمی از این قاره که در زیر خط صحرا واقع شده، پوشیده از جنگل‌های بسیار سرسبز و انبوهی از درختان سربه‌فلک‌کشیده است.

رود نیل به طول تقریبی ۷۰۰۰ کیلومتر، طولانی‌ترین رود جهان، و قله کلیمانجارو معروف به بام آفریقا در کشور تانزانیا، با ارتفاعی برابر ۵۸۹۵ متر، بلندترین قله در آفریقا به شمار می‌آید. دریاچه ویکتوریا واقع در کشورهای کنیا، اوگاندا و تانزانیا با مساحت ۶۸۸۷۰ کیلومتر مربع، دومین دریاچه آب شیرین جهان، و دریاچه تانگانیکا واقع در کشورهای تانزانیا، بروندی، زامبیا و کنگو دموکراتیک، پس از دریاچه بایکال در کشور روسیه و در جنوب سیبری، عمیق‌ترین دریاچه آب شیرین دنیاست.

این قاره غنی‌ترین قاره جهان است و از جهت معادن و ذخایر، در رتبه‌های نخست قرار دارد. در برخی از معادن از قبیل تانزانایت(سنگ قیمتی تزیینی که معدن آن در کشور تانزانیاست) و کولتان (سنگ قیمتی که در صنعت موبایل، کامپیوتر و صنایع موشکی استفاده می‌شود و بزرگ‌ترین معدن آن در شرق کشور کنگو است) که شهرتی جهانی دارد، منحصربه‌فرد است. همچنین در نزد اقتصاددانان، به «سبد غذایی جهان» شهرت دارد.

به ‌دلیل اهمیت اقتصادی این قاره، نظر بسیاری از کشورها به آن جلب شده است. نویسنده کتاب فرهنگ و تمدن در آفریقا می‌گوید:

در حال حاضر، ده‌ها مرکز مطالعه‌ آفریقا در فرانسه وجود دارد. در آمریکا بیش از هفتاد مرکز برای مطالعه و شناخت آفریقا تأسیس شده است. در استکهلم سوئد مراکز متعدد آفریقاشناسی راه‌اندازی و ایجاد شده است. دانشگاه ناپل ایتالیا، دانشکده مستقل مطالعات آفریقا دارد. اینها حاکی از آن است که فرهنگ، تمدن و امکانات آفریقا، به مثابه شاه‌راهی بوده که برای بسیاری جاذبه داشته و در تمامی رخدادهای بزرگ بین‌المللی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.[۱]

ایرانیان نیز از دوران دیرین، توجه خاصی به آفریقا داشته‌اند. برخی از مورخان، تاریخ حضور ایرانیان را از عهد هخامنشی‌ ذکر می‌کنند. «پروفسور هنری لوئیس گیت، محقق تمدن آفریقا در دانشگاه هاروارد، ضمن بازدید از آثاری در زنگبار، معتقد است که مردم خلیج فارس از ۲۰۰۰ سال قبل، به شرق آفریقا رفت‌وآمد داشته‌اند.[۲]

اوج حضور ایرانیان در این قاره را می‌توان از زمان هجرت گروهی از شیرازی‌ها به مناطق مختلف شرق آفریقا دانست. آنان توانستند با تشکیل امپراطوری شیرازی‌ها، پنج قرن بر این مناطق حکومت کنند. آثار آن دوران (امپراتوری شیرازی‌ها) از قبیل بقایایی از مساجد، کاخ و گورستان آنان در بسیاری از شهرها و جزایر شرق آفریقا، تاکنون موجود است.

در اهمیت این قاره همین بس که غربی‌ها قرن ۲۱ را قرن آفریقا نام نهاده‌اند. غربی‌ها برای حضور در این قاره، از یکدیگر سبقت می‌گیرند و مسلماً حضور آنان، به‌منظور خدمت به مردم این قاره مظلوم نبوده است؛ بلکه آنان به‌خاطر چپاول و غارت ثروت‌های مادی و معنوی مردم مظلوم این سرزمین بر یکدیگر پیشی می‌گیرند.

استعمارگران غربی صدها سال است که مشغول غارت منابع این قاره هستند. آنان سرزمین‌های آفریقا را مانند میراث اجدادی خود در میان خود تقسیم کرده‌اند. هرچند که در حال حاضر، به‌ظاهر در این منطقه از جهان حضور ندارند، ولی تمام ثروت‌های آفریقا را به‌دست گرفته و چپاول می‌کنند.

آنان به منظور دور نگهداشتن دیگر کشورهای شرقی از این قاره، با تبلیغات خود یک نوع آفریقاهراسی در میان مردم دیگرکشورها ایجاد کرده‌اند؛ به‌طوری که یاد آفریقا برای اکثر مردم آسیا، فقر و گرسنگی، محرومیت، خشک‌سالی، مالاریا، تب زرد و … تداعی می‌کند. ولی قاره آفریقا برای یک فرد اروپایی با سرزمینی سرشار از منابع و معادن غنی (الماس، طلا، مس، بوکسیت، تانزانایت، کولتان، نفت و گاز) برابر است. می‌توان گفت که قارّه آفریقا به‌عنوان حیاط‌خلوت امن غربی‌ها به حساب می‌آید.

براین اساس، استعمارگران همیشه تلاش کرده و می‌کنند که جایگاه این قاره را وارونه جلوه دهند. آنان آفریقا را قاره‌ای بدون تاریخ و هویت به جهانیان معرفّی می‌کنند، و پیوسته در تلاش هستند که گوشه‌وکنار این سرزمین را با آتش‌افروزی جنگ‌های داخلی ناامن نگهدارند؛ هرچند که این جنگ‌ها منجر به یک فاجعه نسل‌کشی شود، تا به مردم دنیا نشان دهند که این سرزمین همیشه کانون جنگ و خون‌ریزی است.

آنان توانسته‌اند با دور نگهداشتن دیگر کشورها از این سرزمین، جنایت‌های زیادی را بر مردم مظلوم این قاره روا دارند، که مهم‌ترین آن، خرید و فروش بردگان سیاه‌پوست آفریقایی است. این مسئله موجب تخلیه قاره آفریقا از بخشی از نیروهای حیاتی آن شده و این جنایت، یکی از ظالمانه‌ترین تبعید‌ها در تاریخ اقوام و ملل بوده است.

می‌توان گفت که هیچ قاره‌ای از قاره‌های جهان، به اندازه آفریقا از دست استعمار رنج نکشیده است، و هیچ سرزمینی به اندازه این منطقه، غارت و به آن اهانت نشده است. از این مردم، بیشترین سوءاستفاده می‌شود؛ چه در سرزمین خود و چه خارج از قاره خود. بالاترین اهانت به این قاره این است که غربی‌ها، آفریقا را فاقد تاریخ و تمدن به دیگران معرفی می‌کنند.[۳]

قاره آفریقا در حال حاضر با جمعیتی بیش از یک‌میلیارد نفر (۱۴ درصد جمعیت جهان) دوّمین قاره‌ پرجمعیت جهان پس از آسیاست. نرخ رشد جمعیت آن بیش از ۵/۲ درصد بوده که بالاترین نرخ رشد جمعیت در جهان است. انتظار می‌رود که تا سال ۲۰۳۰ جمعیت قاره به ۵/۱ میلیارد نفر برسد.[۴]

از جهت مساحت بزرگ‌ترین کشورهای آفریقا، الجزائر و کنگو، و از نظر جمعیت نیز دو کشور نیجریه در غرب و مصر در شمال، در رده‌های اول و دوم قرار دارند. از جمعیت کل آفریقا بیش از ۲۰۰ میلیون نفر به زبان عربی صحبت می‌کنند و سه زبان معروف دیگر به ترتیب هوسا، فولانی و سواحیلی، زبان بیشتر مردم کشورهای غیرعربی این قاره به حساب می‌آید.

لازم به یادآوری است که دو زبان فولانی و هوسا، زبان مسلمانان غرب و تا حدودی مرکز آفریقاست که کلمات عربی بسیاری در آنها وجود دارد. در شرق این قاره زبان سواحیلی متداول است که ترکیبی از زبان‌های فارسی، عربی و هندی است. بسیاری از کلمات، به وسیله گروه‌های مهاجر، شامل عرب‌ها و ایرانیان و مسلمانان هندی، از کشورهای اسلامی دیگر به این زبان وارد شده است. این سه زبان آفریقایی معروف به زبان اسلام هستند و اگر مبلّغان مسلمان، یکی از این سه زبان (هوسا، فلانی و سواحیلی) را ندانند، مردم برای آنان ارزشی قائل نیستند.

قاره آفریقا سالیان متمادی مستعمره کشورهای اروپایی بوده و اروپاییان با حضور چندصدساله خود توانستند، زبان مردم مستعمره‌های خود را تغییر داده و زبان خود را به عنوان زبان رسمی آن قاره تثبیت کنند. می‌توان کشورهای آفریقا و به‌خصوص آفریقای زیر خط صحرا را به سه دسته مهم تقسیم کرد: کشورهای مستعمره فرانسه معروف به فرانکوفون مانند سنگال، ساحل عاج، نیجر و مغرب. کشورهای مستعمره بریتانیا معروف به انگلوفون مثل غنا، نیجریه و آفریقای جنوبی، و کشورهای تحت قیمومت پرتغال از قبیل گینه بیسائو و موزامبیک.

استعمار توانست در این کشورها هویت مردم را که زبان و به‌دنبال آن فرهنگ آنان است، تغییر دهد. در اغلب این کشورها زبان رسمی و به‌خصوص زبان آموزشی و مکاتبات اداری، به زبان انگلیسی و فرانسوی و پرتغالی است.

دین اسلام در همان سال‌های اوایل بعثت وارد آفریقا شده است و این سرزمین امروزه یکی از کانون‌های مهم اسلام در جهان به شمار می‌رود.

ایرانیان نیز در بسیاری از مناطق شرق این قاره حضور داشته و حکومت شیرازی‌ها که مرکز آن شهر کیلوا در کشور تانزانیاست. بیش از پنج قرن بر بخش‌های عظیمی از مناطق ساحل شرقی این قاره حکومت می‌کردند. ولی تاریخ آفریقا همواره از حضور ایرانیان و تمدن ایرانی به ویژه بعد از ظهور اسلام در این قاره، به نیکی یاد می‌کند؛ زیرا ایران هیچ سابقه استعماری در آفریقا نداشته و منشأ تحولات فرهنگی و اقتصادی در این قاره بوده است. حتی امروزه نیز بقایایی از آثار ایرانیان را می‌توان در بسیاری از مناطق شرق آفریقا و حتی غرب آن دید. ایرانیان توانسته‌اند نام نیکی را از خود به جای بگذارند و اگر کسی را بخواهند به نیکی یاد کنند، می‌گویند: فلانی و یا فلان خانواده، شیرازی هستند.

به لحاظ دینی، جمعیت بالای ۵۰ درصد از این ۵۴ کشور را مسلمانان تشکیل می‌دهند. جمعیت برخی از کشورهای آن، از قبیل موریتانی و سومالی کلاً مسلمان هستند و در تعدادی از آنها، بیش از ۹۵درصد جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند. به تعبیر دیگر، آفریقا تنها قاره‌ای است که بیشتر جمعیت آن مسلمان است. جالب اینکه رشد جمعیت مسلمانان در آفریقا به مراتب بیشتر و سریع‌تر از سایر ادیان و از جمله مسیحیت است. از این نظر، قاره آفریقا در مقایسه با سایر قاره‌ها منحصربه فرد است.

لازم به ذکر است که نزدیک به ۳۰ کشور آفریقایی، در سازمان کنفرانس اسلامی عضویت دارند و این موضوع، اهمیت این قاره را از لحاظ فرهنگی، سیاسی و بین‌المللی دوچندان می‌کند.[۵]

بیشتر مسلمانان این قاره، از اهل سنت هستند که اکثریت آنان در شمال غرب و غرب آفریقا، از پیروان مذهب مالکی، و اکثریت مسلمانان در شمال شرقی و شرق و جنوب و تا حدودی مرکز، از پیروان مذهب شافعی هستند. می‌توان گفت که بیش از ۷۰ درصد از مسلمانان، پیرو طرق صوفیه هستند. تنها طریقه تیجانیه در شمال و غرب این قاره، بالای ۷۰ میلیون هوادار دارد. به جهت همین روحیه صوفی‌گری مسلمانان، اهل سنت این سرزمین، علاقه و ارادت خاصی به اهل بیت:دارند.

جمعیت شیعیان نیز در این قاره قابل‌توجه است. هرچند که از روزگاران پیشین، مذهب تشیع در میان مسلمانان این منطقه شناخته‌شده بود و در بعضی قرون حتی شیعیان بر بخش‌هایی از این قاره حکم‌فرما بوده‌اند، ولی حرکت تشیع و نشر آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، وارد مرحله جدید خود شد و روزبه‌روز، ما شاهد گسترش این حرکت و افزایش تعداد شیعیان هستیم.

[۱]. فرهنگ و تمدن در آفریقا، محمدرضا حاتمی، ص ۱۷٫

[۲]. ن.ک: مجله ایست آفریکا، ۳۰ آوریل۲۰۰۱٫

[۳]. دراسات فی تاریخ إفریقیا، عطیه مخزوم، ص ۷٫

[۴]. فرهنگ و تمدن در آفریقا، ص ۲۶٫

[۵]. همان، ص ۳۹٫