طریقه مریدیه

تأسیس و تاریخچه طریقه مریدیه

طریقه مریدیه از طرق صوفیه‌ای است که در کشور سنگال پیروان زیادی دارد. این طریقه به‌وسیله شیخ‌احمدو البکی (بامبا) معروف به خدیم الرسول، در سال ۱۸۸۰ تأسیس شده است. شیخ‌احمدو بامبا در سال ۱۸۵۲ متولد شد و دروس اسلامی را نزد پدر خود فرا گرفت. وی نخست، از پیروان طریقه قادریه بود. پس از آن، اجازه ذکر و اوراد را از طریقه تیجانیه گرفته و طریقه ثالثی به نام طریقه مریدیه را راه‌اندازی کرده است. می‌توان گفت که این اقدام از سوی او، یک انقلاب فرهنگی محسوب می‌شده است. در این خصوص، وی معتقد بود که انسان می‌تواند به هرطریقه‌ای که بخواهد ملتزم بشود و التزام به یک طریقه واجب نیست. از ابیات معروف وی این است:

شیخ‌خدیم‌الرسول پس از اعلان طریقه، پیروان زیادی پیدا کرد. در آن زمان که استعمار فرانسه در سنگال حاکم بود، فرانسوی‌ها از شیخ‌احساس خوف و وحشت پیدا کردند. براساس این سوءظن، شیخ‌را در سال ۱۸۹۵ میلادی به کشور گابن تبعید نموده و او به مدت هفت سال در گابن بود. در این مدت تعداد زیادی از مردم با شیخ‌بیعت کرده و از پیروان شیخ‌احمد بامبا شدند و براین اساس، طریقه مریدیه شکل بسیار جدّی به خود گرفت و شهرت پیدا کرد. بر اثر فشار مردم و علمای دین، استعمار مجبور شد شیخ‌را از تبعیدگاه خود، به سنگال برگرداند. پس از بازگشت شیخ‌بامبا به سنگال و استقبال بی‌نظیر مردم از وی، مردم او را به عنوان یک مبارز ضداستعمار می‌شناختند و شیخ‌تبدیل به یک مجاهد شد.

از آن جهت که مردم زیادی اطراف شیخ‌را گرفتند، استعمار این‌بار واقعاً احساس خطر کرد و مجبور شد که شیخ‌احمدو بامبا را دوباره به تبعیدگاه بفرستد. این‌بار کشور موریتانی را به عنوان تبعیدگاه شیخ‌انتخاب نمودند. مدت این تبعید، چهار سال طول کشید. تمام این جرایم در حق شیخ، سبب محبت مردم به وی و گرایش مردم به این طریقه شد. باز بر اثر فشار مردم، استعمارگران مجبور شدند شیخ‌را در سال ۱۹۰۷ از موریتانی به سنگال برگردانند.

شیخ‌احمدو بامبا در سال ۱۹۲۷ برابر محرم‌الحرام ۱۳۴۷ رحلت کرد و قبر وی زیارتگاه پیروان طریقه مریدیه است. وی در روستای نزدیک شهر طوبی دفن شده است. شیخ‌احمد بامبا دارای شخصیتی علمی و شاعری ماهر بود. از ایشان کتب و دیوان‌های زیادی به جای مانده است. شیخ‌دارای دیوان‌های زیادی است که مریدان این طریقه می‌بایست برخی از قصاید شیخ‌را حفظ کرده و به عنوان ذکر و ورد روزانه بخوانند. پس از شیخ، خلفای متعددی رهبری این طریقه را به عهده گرفتند و خلیفه کنونی این طریقه، «شیخ‌سیدی المختار امباکه» خلیفه هفتم این طریقه است.

مرکز اصلی طریقه مریدیه، در کشور سنگال و شهر طوبی است و درصد بالایی از مسلمانان این کشور پیرو این طریقه هستند. این طریقه در کشورهای مجاور نیز هوادارانی از مهاجران سنگالی دارد، و تعداد کمی از مسلمانان دیگر کشورها، از پیروان این طریقه هستند. طریقه مریدیه در برخی از کشورهای اروپایی و آمریکایی مراکزی راه‌اندازی کرده که اغلب شرکت کنندگان در مراسم آنان، مهاجران سنگالی هستند.

اوراد و اذکار طریقه مریدیه

هرشخص مریدی در کنار اوراد لازمی که از شیخ‌طریقه رسیده، برخی قصاید شیخ‌احمد بامبا را نیز می‌خواند. لازم به ذکر است که جناب شیخ، ‌شاعری بسیار ماهر بوده و دیوان‌های زیادی از وی به جا مانده است که بعضی از آنها دربردارنده قصاید زیادی در مدح پیامبر اسلام ص است. بسیاری از جوانان طرفدار این طریقه، شب‌های شنبه و یکشنبه با تجمع خود در مساجد، قصاید شیخ‌احمد بامبا را در مدح پیامبرص به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند. بعضی از اوقات آنان تا صبح مشغول خواندن قصاید هستند. آنان در بعضی مناطق با بستن خیابان و زدن خیمه، زیر آن تجمع کرده و برنامه اجرا می‌کنند. مریدی‌ها از جهت التزام به اوراد و اذکار، مانند تیجانی‌ها نیستند. آنان زیاد به اوراد وارده در طریقه اهمیت نمی‌دهند. آن چیزی که برای آنان اهمیت دارد، فضایل شیخ‌و قصاید وارده از وی است.

طایفه مریدیه از جهت نفوذ، بیش از طوایف دیگر در کشور سنگال جایگاه دارند. آنان در زمینه اقتصاد نیز از طرق دیگر جلوتر هستند. بسیاری از تجار عمده سنگال مریدی هستند. در بین آنان کمتر، عالم و دانشمند یافت می‌شود. مرکز این طریقه کشور سنگال بوده و در برخی از کشورهای هم‌جوار تا حدودی هوادارانی دارد. بعضی می‌گویند که بیش از ۴۰% از مسلمانان سنگال پیرو طریقه مریدیه هستند.

شیخ‌احمد بامبا در بدو تأسیس طریقه، وِرد خاصی را برای پیروان خود نیاورد و آنان را به اوراد قادریه و تیجانیه و شاذلیه ارجاع می‌داد. ولی بعدها که این مسلک شهرت پیدا کرد و به عنوان یک طریقه صوفیه شناخته شد، شیخ‌اورادی را برای پیروان خود املا کرد که آنان ملتزم‌اند آن اوراد را یک مرتبه در روز بخوانند. اذکار و اوراد طریقه مریدیه عبارت است از:

1. أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم، إِنّی أُعِیذُها بِکَ وَذُرِیَّتَها مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم، رَبِّ أعُوذُ بِکَ مِن هَمَزاتِ الشَّیاطِین وأعُوذُ بِکَ رَبِّ أن یَحضَرُونَ (یک مرتبه)؛
2. أعوذ بِکلماتِ تامات من شرّ ما خَلَقَ (سه مرتبه)؛
3. بِسمِ اللّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم (یک مرتبه)؛
4. بِسمِ اللّهِ مَا شاءَ اللّهِ لایَسُوقُ الخَیرَ اِلا اللّه، بِسمِ اللّهِ مَا شاءَ اللّه لایَصرِفُ السُوءَ الّا اللّهِ، بِسمِ اللّهِ مَا شاءَ اللّهِ وَما بِکُم مِن نِعمَهٍ فَمِنَ اللّه، بِسمِ اللّهِ ما شاءَ اللّه وَلا حَولَ ولَا قُوَّهَ الّا بِاللّهِ (سه مرتبه)؛
5. بِسم اللّه ذِی الَشأنِ العَظیمِ البُرهانِ شَدیدِ السُّلطانِ مَا شاءَ اللّه کان أَعُوذُ باللّهِ مِنَ الشَّیطانِ (سه مرتبه)؛
6. آیه الکرسی ( یک مرتبه)؛
7. لَقد جاءَ کُم رسُولٌ مِن أَنفُسکُم عَزیزٌ عَلیهِ مَا عَنِتُم حَریصٌ علیکُم بِالمؤمنینَ رؤوفٌ رحیمٌ. فإن تَولّوا فَقُل حَسبِیَ اللّه لا إله إلّا هو علیهِ تَوکَّلتُ وهُو ربّ العَرشِ العظیمِ (یک مرتبه)؛
8. وَأفوِّضُ أمری إلی اللّه إنَّ اللّه بصیرٌ بالعبادِ (یک مرتبه)؛
9. حَسبِی اللّه لا إله الّا هو علیه توکلتُ وهو ربُّ العرش العظیم (هفتاد مرتبه)؛
10. لا إله إلا اللّه محمدٌ رسولُ اللّه علیه وآله وصحبه صلاه اللّه تبارکَ وتعالی وسلامُ اللّه(پنجاه مرتبه)؛

     ۱۱٫ صلاه الفاتح براساس طریقه تیجانیه(صد مرتبه)؛

12. لا إله إلا اللّهُ وحدهُ لا شریکَ له، لهُ الملکُ وله الحمدُ وهو علی کلِّ شیءٍ قدیرٍ (صد مرتبه)؛
13. اللهم صلِّ وسلِّم وبارک علی سیِّدنا ومَولانا مُحمد النبی الأُمی وعلی آله وصحبه صلاه وسلاماً وبرکهً تهب له سعاده لا شقاوه بعدها وأکبر رضیً منک لا سَخطَ بعده أبداً (یک‌مرتبه)؛
14. «سبحانَ ربّک ربّ العزّه عمّا یَصِفون وسلامٌ علی المُرسلین والحمدلله ربِّ العالمین[۲]. (یک‌مرتبه).

هر شخص مریدی می‌بایست این اذکار را روزانه یک مرتبه بخواند.

شهر طوبی (مرکز طریقه مریدیه)

مرکز طریقه مریدیه شهر طوبی است. این شهر تقریباً ۱۹۰ کیلومتر با شهر داکار پایتخت کشور سنگال فاصله دارد. این شهر به دستور شیخ‌احمدو بامبا در سال ۱۸۸۸ میلادی تأسیس شده است و نزد مریدی‌ها بسیار محترم است. از آن جهت که این شهر دارای قداست خاصی است، احکامی را برای آن وضع کرده‌اند. مثلاً در شهر طوبی سیگار کشیدن، مشروب‌فروشی، پخش موسیقی و بی‌حجابی ممنوع و حرام است.

بعضی از افراد در خصوص این شهر، فضایلی را برشمرده‌اند که حتی بعضی از مریدی‌ها اموات خود را از شهرهای دور برای دفن، به شهر طوبی می‌آوردند. به‌دلیل همین فضیلت‌های مزعوم، زمین در طوبی بسیار گران است و بسیاری از پیروان طریقه مریدیه که در شهرهای مختلف سنگال و یا در خارج از کشور زندگی می‌کنند، قطعه زمینی را در این شهر جهت ساخت خانه خریداری می‌کنند.

یکی از خرافات موجود در این شهر، وجود چاهی به نام «عین الرحمه» است که پیروان طریقه مریدیه، آب این چاه را فقط برای شفا و درمان بیماری‌ها می‌نوشند. یکی از تجارت‌های برخی از مسئولان مریدیه بسته‌بندی آب این چاه در ظرف‌های مخصوص و ارسال آن برای پیروان این طریقه است. آنان از طریق این تجارت، اموال بسیاری را به‌دست می‌آورند. از دیگر تجارت‌های شنیدنی این طریقه این است که خاک نزدیک قبر شیوخ طریقه مریدیه را پس از چهله گذاشتن شیخ‌و تبرک آنها به‌دست خلیفه وقت، در ظرف‌های کوچک بسته‌بندی کرده و آن را به مناطق دیگر صادر می‌کنند.

در این شهر ساختمان‌های متعدد متعلق به این طریقه به چشم می‌خورد که مهم‌ترین آنها مسجد بسیار بزرگ و مجللی با معماری و هندسه بسیار زیباست. این مسجد در مساحتی بسیار پهناور با هندسه مسجد النبی ص بنا شده است. معماری این مسجد به‌وسیله هنرمندان مغربی و الجزایری طراحی و ساخته شده است. می‌توان گفت که میلیون‌ها دلار در ساخت این مسجد هزینه شده است. یکی دیگر از مواردی که موردتوجه بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد، قبور شیوخ این طریقه است. چندین قبر در اطراف مسجد با معماری بسیار ظریف و زیبایی وجود دارد که متعلق به خلفای طریقه مریدیه است.

این طریقه، مانند سایر طرق صوفیه، مراسم و مجالس متعددی در طول سال برگزار می‌کند که مهم‌ترین آن مراسمی به نام «مَگل» است. به‌دلیل اهمیت این مراسم، به آن اشاره می‌شود.

مَگَل MAGAl

یکی از مراسم‌های مهم طریقه مریدیه، برگزاری مناسبت مَگل است. زمان برگزاری آن، روز هجدهم ماه صَفَر و مکان اقامه این مراسم، شهر طوبی است. سبب این جشن بزرگ، مصادف بودن این روز، با روز تبعید احمد بامبا خدیم‌الرسول، ازسوی استعمار فرانسه به کشور «گابن» است. شیخ ‌‌از سوی استعمار فرانسه در تاریخ ۱۳/۸/۱۸۹۵ به کشور گابن تبعید شد و پس از هفت سال، در تاریخ ۲۱/۱۱/۱۹۰۲ به سنگال برگشت.[۳]

این مراسم به شکل گسترده‌ای برگزار می‌شود. اکثر هواداران طریقه مریدیه، اعم از مرد و زن، کوچک و بزرگ و مسئول و غیرمسئول در این روز (۱۸ صفر) به این شهر می‌روند. برخی افراد که در خارج از سنگال زندگی می‌کنند، برای مشارکت در این مراسم، به کشور خود بازمی‌گردند. در مورد تعداد شرکت‌کنندگان اختلاف است؛ ولی قطعاً تعداد شرکت‌کنندگان بیش از ۵/۲ میلیون نفر است.

روز مگل تعطیل رسمی است، ولی چون اغلب مردم از شهرهای مختلف برای شرکت در این مراسم عازم طوبی می‌شوند، عملاً دو روز قبل و دو روز بعد از مگل، کشور به حالت نیمه‌تعطیل درمی‌آید.

لازم به ذکر است که مگل واژه‌ای از زبان ولوف و به معنای بزرگداشت است. در روز هجدهم صفر، اجتماع بزرگ مردمی انجام می‌شود و روز نوزدهم صفر مخصوص رجال حکومت و دیپلماسی و سفرای خارجی است. همه‌ساله تعداد زیادی از مسئولان کشور و برخی سفرای کشورهای خارجی مقیم داکار، برای زیارت شیخ‌و خلیفه این طریقه به طوبی می‌روند. اکثر قریب به اتفاق شرکت کنندگان، برای شیخ‌هدیه می‌برند. هرشخصی به اندازه وسع و امکانات مالی خود، از ده فرانک تا صدها میلیون فرانک، به شیخ‌هدیه می‌دهد. مراسم مگل، صحنه‌ای بسیار جالب و دیدنی و غیرقابل‌توصیف است.

سال ۲۰۰۸، به عنوان یکصد و پانزدهمین سالگرد تبعید شیخ‌احمد بامبا به گابن، بزرگ‌ترین مراسم مگل در این شهر برگزار شد.

ختم قرآن (شاید هزاران ختم انجام می‌شود) و زیارت خلیفه وقت، از برنامه‌هایی است که در این مناسبات اجرا می‌شود.

همچنین سخنرانان در شب نوزدهم، در گوشه‌وکنار نزدیک منزل و مقام شیخ‌طریقه مریدیه، در فضیلت این روز و فضایل و مناقب شیخ‌احمدو بامبا، صحبت می‌کنند. لازم به ذکر است که این سخنرانان درباره شیخ ‌بسیار غلو و مبالغه کرده و کسی حق اعتراض ندارد؛ زیرا هرگونه اعتراضی ممکن است به قیمت جان شخص معترض تمام شود.[۴]

طریقه مریدیه و تشیع

طریقه مریدیه نیز مانند سایر طرق صوفیه، ارتباط وثیق و تنگاتنگی با اهل‌بیت: داشته و اغلب اذکار آنان ریشه در ادعیه آن خاندان دارد. یکی از اذکار مهم آنان که عبارت است از: بسم الله ما شاء الله لایصرف السوء ألّا الله…، از حضرت امام حسن عسکری ع وارد شده است. ولی متأسفانه بعضی از مریدی‌ها، بخش پایانی دعا را که صلوات بر محمد و آل محمد است (بِسمِ اللّهِ ما شاءَ اللّهُ وَصَلّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَالِهِ الطَیبِینَ الطاهِرینَ) نمی‌خوانند.

هرچند این طریقه دارای برخی از خرافات است، ولی از جهاتی دیگر، بسیار به تفکر شیعی نزدیک است. برخی از متفکران و دانشمندان طریقه مریدیه بارها اظهار داشته‌اند که ما به فکر تشیع نزدیک‌تر هستیم تا تسنن. یکی از طرایفی که از این طریقه نقل می‌کنند، این است که چند سال قبل، اختلافی میان خاندان امباکی پیش آمد که برخی می‌خواستند خلافت را از فرزند ذکور مؤسس طریقه بیرون آورند؛ ولی خلیفه وقت در سخنرانی اظهار داشت که ما نمی‌گذاریم حادثه پس از رحلت رسول الله که خلافت را از خاندان پیامبر بیرون آورند و مسیر آن را منحرف کردند، تکرار شود.

در دیوان شیخ‌احمدو بامبا ابیاتی وجود دارد که از محبت و ولای پیروان طریقه مریدیه به اهل‌بیت: حکایت دارد. وی در شأن و منزلت حضرت علی ع چنین می‌سراید:

طریقه مریدیه در دیگر کشورها

مرکز طریقه مریدیه شهر طوبی است. این طریقه در کشورهای دیگر هواداران چندانی ندارد، و تنها در کشورهایی که مهاجرانی از این طریقه زندگی می‌کنند، برای خود زوایایی ساخته و برنامه‌هایی برگزار می‌کنند. برخی از کشورها که این طریقه تاحدودی در آنها طرفدار دارد، عبارت‌اند از: گامبیا، بورکینافاسو، مالی، فرانسه و آمریکا. شایان ذکر است که افراد متمول و ثروتمند از این طریقه، در دو کشور فرانسه و آمریکا حضور داشته و شیوخ طریقه مریدیه و به‌خصوص فرزندان آنان، به این دو کشور مسافرت‌های زیادی می‌کنند و بعضی از آنها دارای املاک نیز هستند.

[۱]. التصوف و الطرق الصوفیه فی السنغال، خدیم محمد سعید امباکی، ص ۷۳٫

[۲]. همان، ص ۸۶٫

[۳]. همان، ص ۷۶٫

[۴]. شجره طیبه، سیدمحمد شاهدی، ص ۱۶۴٫

[۵]. سعاده المریدین فی أمداح خیر المرسلین، شیخ‌احمدو بامبا، ص ۱۱۰٫